Verzorgingstips voor je (religieus) erfgoed – door Monumentenwacht (14/3/’23)

MISSIE

Samen zorgen voor ons waardevol erfgoed.
Monumentenwacht, een initiatief van de vijf Vlaamse provincies, stimuleert het onderhoud van historisch waardevol erfgoed in Vlaanderen, vaak gelinkt aan een gebouw.

WERKING

1. Bouwkundige dienst –> inspecties en verzorgingstips voor het gebouw, grafmonumenten, windmolens, enzovoort
2. Interieurdienst –> inspecties en verzorgingstips voor interieur en objecten

Vaak verwarring met het Agentschap onroerend erfgoed. MAAR in tegenstelling tot het agentschap is het advies van Monumentenwacht géén verplichting. Het is puur informatief en niet-bindend, en gebeurt doorgaans op vraag. Ze hebben geen subsidielijn.

DOEL

Kortom: Monumentenwacht wil
– versneld verval minimaliseren
– instandhoudingswerken, een goed poetsregime,… aanraden (op maat)

Belangrijk: Monumentenwacht geeft de info, maar de uitwerking blijft wel taak van de vrijwilligers/kerkfabriek/vereniging.

Monumentenwacht werkt met een abonnementensysteem. Momenteel 793 leden, waarvan 572 kerken en kapellen. Collectief lidmaatschap is ook mogelijk.

Je krijgt een beheerder die bij jou, in het veld, komt kijken en nauw contact houdt. Dit gebeurt op vraag van de kerkfabriek. Door de deels gesubsidieerde werking van Monumentenwacht rekenen ze enkel de uren ter plaatse aan(€45/manuur); vervoer, opmaak van het rapport en nazorg zijn gratis.

Een inspectiebezoek houdt in:

• een visuele, niet-destructieve inspectie met ladders, eventueel een drone of touwen
• een rapport met concrete adviezen naar onderhoud, herstel en instandhouding.
• Er is ook mogelijkheid tot een ‘Quick scan’. Deze is goedkoper, beknopter en kan aanleiding geven tot detailinspectie waar nodig.

Bovendien krijg je bij een abonnement regelmatig tips op papier voor een goede verzorging van je interieur en objecten. Er is communicatie met de bouwkundige collega’s, want interieur- en bouwproblemen gaan vaak hand in hand (bv. vochtproblemen).

Je kan gratis onderhoudsfiches downloaden via hun website:
https://www.monumentenwacht.be/publicaties

Tip: print deze en leg ze in de sacristie. Zo kan iedereen er gemakkelijk aan. (abonnees krijgen papieren versie toegestuurd)

De voorbije maanden hield (en houdt) Monumentenwacht heel wat ‘materiaaluurtjes’. Per materiaal is er telkens een digitaal gesprek met een specialist in kwestie en kunnen mensen vragen stellen. Deze online bijeenkomsten kan je herbekijken via Youtube. We zetten hieronder alvast enkele links:

Onderhoud van glas-in-lood – 2-2-2023

onderhoudsschilderwerk houten buitenschrijnwerk – 3-6-2021

onderhoudsschilderwerk metalen buitenelementen – 1-7-2021

onderhoud van funerair erfgoed – 4-11-2021

veiligheid en toegankelijkheid van daken, goten, zolders en kapruimtes voor onderhoud en inspectie – 20-1-2022

onderhoud van parket en andere houten binnenvloeren – 3-3-2022

verwijderen van begroeiing op en rond historische gebouwen – 5-5-2022

opsporen en inschatten van aantasting door insecten – 7-7-2022

onderhoud van elementen in natuursteen – 8-9-2022

klimaatbeheersing in kerken – 10-11-2022

Best jaarlijks controle –> hiervoor dien je zelf de dienst van Monumentenwacht te contacteren.

• Ook als zaken niet dringend zijn of lijken, kunnen zij monitoren en meten (bv. klimaatmetingen voor vocht en temperatuurschommelingen, er vroeg bijzijn,…).
• Snelle interventie niet altijd nodig. Prioriteiten stellen. Elk interieur maatwerk.

Resultaat = objectief inspectierapport:

Adviezen op maat, tips en suggesties, conditiescores (kleurcodes die verwijzen naar de dringendheid van restauraties of maatregelen), zicht op volgorde van aanpakken.

• Interieur inspectierapport is soms gedetailleerder: beschrijving schade, detailfoto’s van een object, of over geheel van objecten – bv al het houten meubilair)
• Adviezen = wat doen, hoe, wie uitvoeren, hoe vaak en wanneer

Na het rapport, de nazorg:

• Beter informeren van de vrijwilligers, via een presentatie in de kerk.
• Mogelijkheid tot samenstellen van een vaste, geëngageerde groep vrijwilligers

Want: informatie doorgeven aan anderen zorgt ervoor dat het erfgoed langer bewaard wordt.

Schilderijen

• Afwerklagen: scheerlichten (niet-directe belichting met zaklamp om meer te kunnen zien) tonen
  • opstuwen en afschilferen
• Olieverfschilderijen op paneel
  • panelen die klem zitten in hun lijst en barsten bij temperatuurschommelingen
  • Olieverflaag opstuwen en afschilferen
• Blindslag op schilderijen (creperen)
  • matte laag op olieverfschilderijen, vernis wordt ondoorzichtig/mat/vergeelt
  • Transparant maken is mogelijk (re-genereren of afdunnen)
• Verouderde restauraties
  • Schilderijen moet je vaak opnieuw restaureren, gebeurt verschillende keren doorheen hun bestaan in de kerk

Sculpturen

• Verflagen met lijnolielaag (voor glans)
  • verouderd met vergeling als gevolg (vuile druiperige lagen)
• Scheur in beelden/open verbinding
  • scheurvorming door spanning (probleem door verwarmingen fel hoger en lager zetten vroeger. De scheur neemt die spanning weg – gestabiliseerd)
• Vastgekoekt vuil in plooien
  • trekt nog meer vuil, vocht en schimmel aan
• Oppervlakteschimmel (witte pluisjes)
  • Wijst op vochtprobleem en te weinig luchtcirculatie. Is ontsierend maar kan materiaal ook doen verzwakken met fellere problematiek nadien. Vaak niet-verwijderbare vlekken als gevolg. Voedingsbodem is hout, papier, leer, textiel, niet uitgewreven boenwas, hoge relatieve vochtigheid.

Hout-aantastende insecten

• Boormeel en gaatjes van houtworm e.a.
  • Liever insectenbeheersing, want verwijdering/bestrijding is moeilijk in kerk
  • Vochtig, weinig beweging, voedzaam hout (lindenhout, populier, beuk)
  • Ornamentiek op meubilair is vaak licht hout en dus ook een zwakke plek vaak vatbaar voor hout-aantastende insecten
• Beheersen = eenvoudige maatregelen nemen
  • ophogen van de plint => minder vocht, makkelijker kuisen
  • stofzuigen van niet-zichtbare ruimtes in koorstoelen, biechtstoelen enzovoort (stofzuigen of lawaai/beweging verjaagd net kevers)
  • Geen opslag maken van koorstoelen bijvoorbeeld, omdat je ze dan minder snel zal kuisen
  • Anoxiekamer in Ename (losse objecten in die kamer – zuurstof onttrekken – doodt larven/kevers)
    • Prijs kan ze niet met zekerheid zeggen, maar is goed te doen.

Textielgrazers

• Vervellingen, poppen of larven tegenkomen
  • Veelvoorkomend in boeken, textiel en leder
  • Regelmatig controleren en ontstoffen om textielaantasting te voorkomen
  • Object in plastiek steken en 24u invriezen. (Ename heeft ook diepvriezers)

Ratten en muizen

• Nestmateriaal vinden, vaak op rustige plaatsen
  • Rattenvergif in of nabij textiel zetten: let op! Geeft verkleuringen aan textiel én lijkjes nadien tussen textiel te vinden
  • Elektronische vallen

Vleermuizen –> In kerkzolder mogen ze zitten, in het interieur niet

• (Vaak witte) vlekken op kerkvloer en schilderijen
  • Hun urine bevat ammoniak die inwerkt op verflagen en marmer
• Vleermuizen wettelijk beschermd dus rekening mee houden à toegang van dieren zoveel mogelijk beperken (afdekken openingen zolder en interieur waar mogelijk).
  • Vleermuizenwerkgroep – subsidie en tips over hoe helpen, uitvliegopeningen voorzien enzovoort
  • Vademecum (inrichten van kerkzolders voor vleermuizen), tips en plakkaatje aan de deur hangen. (Vraag meer info bij Regionaal Landschap Meetjesland & LeieSchelde)

Ook nog heel wat andere soorten schade, maar door tijdsgebrek kan Sien hier vandaag niet verder op ingaan. Voorbeelden:

• Roetbevuiling
• Relatie metaal, vuil, vocht
• Zwamaantastingen en zware gevolgen
• …

Meest voorkomende problemen = (goedbedoelde) herstellingen en verkeerd onderhoud

• Minder goede herstellingen (bv. gebruik silicone, zelf overschilderde afwerklagen..)
• • – We streven naar omkeerbare oplossingen en materialen die geschikt zijn voor elkaar. Bij voorkeur ook historische materialen of technieken.
    –> vraag een vakman
  • – Denk aan het esthetisch geheel: vermijd verschillende kleuren, opvallende elementen,… in je materiaal of techniek om iets te repareren.
  • – Houd spleten vrij! (goed voor luchtverplaatsing, weghalen van stof,…)
  • – Als je niet kan repareren –> object best in zijn waarde laten en als artefact behandelen

• Goed bedoelde interventies
  • – Ontschimmelen objecten
    • Hoe wel? –> Eerst drogen dan schimmelpluizen afhalen (zie onderhoudsfiche monumentenwacht à welke? Ik vind hem niet)
  • – Museumstofzuiger
    • –> Gratis uit te lenen bij de provincie (Gent of Ename) en bij geselecteerde erfgoedcellen (dichtstbijzijnde Brugge)
      • Gent: https://uitleengent.webshop.oost-vlaanderen.be/Rental/Overview
      • Brugge: https://uitleendiensterfgoed.be/#/
    • –> Zelf maken: gewone stofzuigermond afdekken met nylonkous en met een halfzachte borstel het stof naar de mond borstelen.
  • – Poetsresten in groeven en versieringen (blauwig worden van randjes of groeven, verdonkeren van koper of metaal toont schade aan vernislaag)
  • – Vlekken rond metaaldraad, of zilveren applicaties die verdonkeren: best zo laten en niet willen blinken anders heeft dat product effect op de rand/stof errond.
  • – Tapijt op natuurstenen vloer houdt het vocht dat ontsnapt tegen, maar doordoor kan dat vocht niet kristalliseren en creëer je eigenlijk een blijvend vochtige laag onder je tapijt. –> best geen tapijt leggen.
  • – Dampdichte vernis: best droog onderhouden (zie onderhoudsfiches)

• Minder goede bewaring:
  • Orde en netheid om geen gegevens of objecten te verliezen.
    • – Textiel niet in kisten proppen, maar ruimte geven.
    • – Doek hangen over voorwerpen die niet gebruikt of gezien worden (zoals in kastelen vroeger) want beschermd tegen stof (laken of tyvek – niet in te vochtige kerk en ook geen plastiek gebruiken)
    • – Inventariseren –> tips en begeleiding bij Erfgoedcel COMEET
    • – Iets onzichtbaar bewaren = gemakkelijker uit het oog verliezen (bv houtworm niet zien)

• Schade door ongeschikte poetsproducten
  • – Vermijd de poetsproducten uit het gewone huishouden
  • – Gebruik geen polymeren of synthetische wassen
  • – Let op voor watervergulding (= lijm o.b.v. water en goudblaadjes): als je met natte doek wrijft, doe je de verguldingslijm per ongeluk weg -> dus verguldingen altijd droog ontstoffen
  • – Glansmakers voor hout zijn niet geschikt: boenlaag o.b.v. bijenwas of gevernist; vlekkerige laag is gevolg van zo’n spray
  • – Sidol heeft schurende werking voor metalen – vernislaag gaat dus afschuren en moet je veel sneller vervangen.
  • => afstoffen!!! (zie onderhoudsfiches per materiaal, Monumentenwacht)

• Schade door verpakkingsmaterialen
  • – Textiel stofvrij in plastiek: oud plastiek bevat weekmakers en zal daardoor beginnen kleven, schimmels en vochtig microklimaat krijgen
    • Tyvek en katoenen lakens beter
  • – Een betere bewaring: open hoezen onderaan, rond kapstok hangen, vlak textiel op opgedekte rolletjes om geen plooibreuken te krijgen. Etiketje voor inventarisnummers rond hangen (zie onderhoudsfiches)

• Schade door werkzaamheden aan de vloer
  • – Brokstukken vloer door hoogtewerker (verzakking, zavelvloer of grafzerk), spinhoogwerker, rubberen matten.
  • – Website FARO: diverse hulpmiddelen en transportmiddelen in een kerk –> https://faro.be/kennis/bewaren-verpakken-transporteren/welke-transport-en-hulpmiddelen-kunt-u-gebruiken

• Oog voor ophangsystemen
  • – Kies iets subtiel dat sterk is maar ook esthetisch mooi oogt

Graag een inspectie in jouw kerk?
–> mail monumentenwacht@oost-vlaanderen.be of bel +32 (0)9 267 61 55

Hoge energieprijzen nadelig voor interieur?

• Nieuwe richtlijnen met klimaatbeheersing in kerken
  • – Basisverwarming veel lager zetten: mag zelfs tot 5-8°C en binnen de zes uur opwarmen en afkoelen is minder schadeveroorzakend dan traag opwarmen of lang warm houden (nieuw onderzoek).
    • Je kan klimaat in kerk ook meten voor je beslist te verwarmen/verkouden en schade vast te stellen (advies)
  • – Kost snelle opwarming niet veel energie?
    • Hangt er vooral van af hoe vaak je viering hebt. Je kan Monumentenwacht om advies vragen hierover.

Kazuifels op juiste manier bewaren: moet er een laag tussen elke liggende kazuifel?

• Ja! Kan zijn dat er op de foto enkel tussen het stolpborduurwerk een laag lag, en niet tussen de gehele kazuifel. Dat laatste is wel het ideale scenario, maar niet altijd mogelijk.