Een meer dan 80-jarige blik op ons religieus erfgoed

Een bijzondere erfgoedgeschiedenis

Onze IOED-consulent (Intergemeentelijke Onroerend Erfgoeddienst) Sophie Anseeuw ziet bij de verhuis van de provinciediensten hoe een reeks prachtige oude foto’s de oversteek van het Zuid naar de kazerne niet zouden halen, ze bracht de verzameling terug naar het Meetjesland en nu weten we hoe bijzonder die verzameling wel is.

Een geschenk voor de kerkfabrieken

Om het verhaal kort te maken: het zijn foto’s van alle erfgoedobjecten in onze kerken afkomstig van het Koninklijk Instituut voor Kunstpatrimonium KIK, een federale instelling. Ze zijn daar raadpleegbaar en sinds kort dankzij COMEET-vrijwilliger Alain ook bij ons digitaal beschikbaar. En de foto’s zelf hebben we ‘terug’ geschonken aan onze kerkfabrieken die ze, heel dankbaar, kwamen ophalen in ons kantoor.

Da’s dus het korte verhaal. Op zoek naar toestemming om de foto’s te gebruiken naar aanleiding van onze Nacht van de Meetjeslandse Kerken (vr 25, za 26 en zo 27 oktober) en in volle roes van 80 jaar Bevrijding in onze regio, botsen we met de oorsprong van deze foto’s op, alweer na de vele Bevrijdingsverhalen, een bijzonder oorlogsverhaal én ook een beetje op het ontstaan van dat Koninklijk Instituut voor Kunstpatrimonium (KIK-IRPA, in het Frans: Institut Royale du Patrimoine Artistique), een federale instelling.

Lees hier een Franstalig artikel over het project

Jean Capart was de initiatiefnemer van de actie die leidde tot 160.000 erfgoedfoto’s in heel België. Paul Coremans was de projectleider. Zijn levensgeschiedenis leest als een spannend stripverhaal. (copyright: KIK IRPA)

Paul Coremans, vader van een bijzondere inventaris

In het jaar 1900 richt de instelling Koninklijke Musea Kunst en Geschiedenis een fotografisch atelier op wat na twintig jaar en dus na de Eerste Wereldoorlog uitgroeit tot de Dienst voor Belgische Documentatie. Na de eerste wereldbrand 1914-1918 is de nood groot om monumenten en kunst te documenteren in alle getroffen Europese landen.

In 1934 stelt hoofdconservator Jean Capart van Koninklijke Musea de chemicus Paul Coremans aan als hoofd van het documentatiecentrum en hij richt een labo op. Coremans speelt een hoofdrol in ons verhaal over de foto’s die collega Sophie gered heeft van het containerpark.

Erfgoed redden in volle oorlog

Wanneer Duitsland met bruut geweld in 1940 België binnenvalt, besluiten twee topambtenaren van deze instellingen, professor Stan Leurs van de universiteit van Gent en Jozef Muls van Schone Kunsten om een fotografische inventaris op te stellen van het Belgische kunstpatrimonium. De projectleider is Paul Coremans. Tussen 1941 en 1945 worden er in heel België zo’n 160.000 kunstobjecten, van glasraam tot kelk, van schilderijen tot portieken, van monstransen tot preekstoelen en orgels, fotografisch vast gelegd. In volle oorlogsperiode. Bedoeling: na de oorlog een duidelijk zicht hebben op wat er geweest is, op wat er na de oorlog nog is, op vernielingen en op plundering. Om de omvang van het project te schetsen: uit dit artikel van Christophe Piron blijkt dat 60 professionele erfgoedbeschermers, vaak hoog geplaatsten, vanuit hun functie als architect, onderzoeker, museumconservator of betrokken ambtenaar met het project bezig zijn. Voor onze streek hier in het Gentse zit daar één opvallende naam bij: Valentijn Vaerwijck, telg van de architectenfamilie die in de heropbouw na WOI (1914-1918) een heel belangrijke rol speelde en in onze streken heel wat gebouwen realiseerde. Andere kleppers in dat lijstje: August Verwilghen, Stan Leurs en Jozef Muls. Da’s het trio dat het allemaal heeft mogen (en kunnen) uitleggen aan de Duitse bezetter.

Huzarenstuk

Maar dat is niet alles. Op het terrein zelf zijn er in heel België een 60-tal fotografen met equipe aan het werk geweest tijdens de oorlogsjaren, hierbij ondersteund door nog eens een 40-tal wetenschappelijke en technische medewerkers. In de lijst vinden we niet meteen bekende namen maar wie de collectie nader bekijkt en enige notie van fotografie heeft, stelt vast dat het hier stuk voor stuk om kleppers gaat, vakmensen van het hoogste niveau. Als je het ons vraagt: een huzarenstuk om dit, tijdens de oorlog én onder het alziend (goedkeurend) oog van de bezetter, tot een goed einde te brengen.

Links een prachtig beeld van de neogotische Sint-Vincentiuskerk in Eeklo, op dat moment nog geen eeuw oud en een pronkstuk voor de textielstad die voor de twee wereldoorlogen een grote bloei kende. Rechts een beeld van de preekstoel met biechtstoel uit de Sint-Gangulfuskerk uit Ronsele bij Zomergem. In België is deze combinatie, hier in fraai houtsnijwerk, vrij uniek. Je kunt dat soort stukken op jouw één hand tellen, wist erfgoedvrijwilliger en pastoor Willy Haers ons te vertellen. De kerk van Ronsele is momenteel ontwijd en in volle herbestemming. (copyright: KIK IRPA)

De bijzondere verdiensten van Coremans

De Antwerpse chemicus Coremans verbaast zijn baas Jean Capart al vanaf 1934. Hij brengt meteen de nieuwste technieken binnen en de meest vooruitstrevende visies op het vlak van registratie en conservering. Wat frappant is: tijdens de Tweede Wereldoorlog voert Coremans niet alleen dit gigantische erfgoedproject uit maar hij is, nochtans elke dag geconfronteerd met Duitse controle en bemoeienissen, op hetzelfde moment ook actief in het verzet bij de Belgische Nationale Beweging. Hij helpt jongeren op de vlucht voor het werkkamp door hen een schuilplaats te geven in de gebouwen van het Jubelpark. Hij doet pogingen om het Schrijn van Gertrudis van Nijvel te redden en eeuwenoude muurschilderingen in twee Doornikse kerken. En hij voert discussies met de bezetter over de bewaringstoestand van kunstwerken, onder andere de kunst uit Brugse musea overgebracht naar het kasteel van Lavaux Sint-Anne in de Ardennen.
Na de oorlog richt Coremans het KIK op en is er jarenlang hoofd van. Hij reist als expert door de hele wereld , doceert aan de Gentse universiteit en overlijdt in 1965.

Links zie je de kerk van Assenede die tot voor kort er ook uitzag als toen, in de ruwe steen. Thans is de kerkromp wit geschilderd zoals het nog langer geleden moet geweest zijn. Rechts een voorbeeld van de schitterende voorwerpfotografie uit de reeks: Sint-Joris, de patroonheilige van Sleidinge. (copyright: KIK IRPA)

Restauratie, behoud, onderzoek en didactiek

De erfenis van Coremans inspireert ons op een moment dat onze kerken leeglopen en op zoek zijn naar neven- en herbestemmingen. Ook in het Meetjesland komt dit pijlsnel op ons af.

Her- en nevenbestemming

Er zijn al enkele leuke voorbeelden van kerken die een andere richting uitgaan, zoals Boekhoute, Landsdijk, Langerbrugge en Beke. Andere kerken zoeken naar oplossingen. Bijkomende zorg is de toestand in de kerken zelf. Door slim beheer en goed onderhoud vermijden we dat er heel snel peperdure restauratiedossiers op het Meetjesland afkomen. In de Eeklose Sint-Vincentiuskerk vormt zich een groep vrijwilligers die graag die professionele conservering ter harte willen nemen en onze trotse diamant van neogotiek haar fleur en haar uitstraling zoveel mogelijk kunnen laten behouden.

De vrijwilliger

Ook in andere parochies en kerken draait alles om de vrijwilliger die het verval tegenhoudt en zorgt voor de prachtige kunstschatten die wij in ons Belgenlandje bezitten. Kerken die herbestemmen moeten hun kerkschatten en religieuze objecten laten waarderen door experten en door de eigen gemeenschap die de emotionele waarde van voorwerpen en tradities naar waarde schat.

In al die initiatieven willen wij, als Erfgoedcel Meetjesland en als COMEET, onze rol spelen: adviesverlener, bemiddelaar, spreekbuis en motor van het bewustwordingsproces dat we in een sneltreinvaart zorg moeten besteden aan wat de geschiedenis en onze tanende traditie van religie in onze dorpen aan schoonheid en aan kunst heeft achtergelaten.

Wie met ideeën zit, of een aanspreekpunt zoekt om over de problematiek (of opportuniteit!) in gesprek te gaan: neem gerust contact op.

Bart Van de Keere, voorzitter Kerkfabriek van kerk OLV Hemelvaart Watervliet, komt 325 foto’s ophalen op ons COMEETkantoor.